प्राणायामका फाइदाहरू तथा केहि नियमहरू

सहयात्रा टिभी

काठमाडौं । चैत्र ११, जब एक व्यक्ति जन्मन्छ, उसले गहिरो सास फेर्छ र जब ऊ मर्छ, ऊ पूर्ण रुपले बाहिर निस्किन्छ। साँच्चै भन्ने हो भने श्वास नै जीवन हो । यसैले सम्पूर्ण शरीरलाई चलाएमान बनाएको छ। प्राणायाम दुई शब्द मिलेर बनेको छ, ‘प्राण’ र ‘आयाम’ । प्राण शब्दको सामान्य अर्थ हो जीवन्तता या सक्रियता । आयामको अर्थ हुन्छ नियन्त्रण। समग्रमा भन्ने हो भने प्राणलाई नियन्त्रण गर्नु नै प्राणायम हो ।

योगदर्शन अनुसार–
तस्मिन् सति श्वासप्रश्वासयोगर्तिविच्छेदः प्राणायाम (२।४९) अर्थात्, आसन स्थिर भएपछि श्वास भित्र लिने र श्वास बाहिर छोड्ने स्वाभाविक गतिलाई विच्छिन्न गर्नुलाई प्राणायाम भनिन्छ।

जब हामी सास फेर्छौँ, हावा भित्र पस्ने र बाहिर निस्कने गर्छ। हावालाई पाँच भागमा बाँडिन्छ वा यो शरीरको पाँच स्थानमा स्थिर हुन्छ भन्ने गरिन्छ। त्यसैले यसलाई शरीरको पन्चकहरू भनिन्छ।

• प्राण
• अपान
• उदान
• समान
• ध्यान

प्राणायामका प्रकार

• भस्त्रिका प्राणायाम
• कपालभाति प्राणायाम
• वाह्य प्राणायाम
• अनुलोम– विलोम प्राणायाम
• भ्रामरि प्राणायाम
• नाड़ी–शोधन प्राणायाम
• सूर्यभेदी या सूर्यागं प्राणायाम
• चन्द्रभेदी या चंद्राग प्राणायाम
• कर्नरोगान्तक प्राणाया
• शीतली प्राणायाम
• सित्कारी प्राणायाम
• मुछर्या प्राणायाम
• प्लाविनी प्राणायाम
• केवली प्राणायाम
• ओम्कार जप

प्राणायामका केही नियम

• आफूलाई सजिलो लाग्ने आसन (सिद्धासन, बज्रासन अथवा पद्मासन) मा बस्नुपर्ने हुन्छ।
• वरीपरीको वातावरण निर्मल, स्वच्छ, सान्त तथा एकान्त हुनुपर्छ।
• मेरुदण्ड सधैं सिधा तथा शरीर सहज हुनुपर्छ ।
• स्वास लिँदा सधैं नाकबाट लिनुपर्ने हुन्छ।
• प्राणायाम गर्नु अघि योग गर्नु फाइदाजनक मानिन्छ।
• भोजन सात्विक हुनुपर्छ साथै प्राणायाम गर्ने व्यक्तिले भाङ, धतुरो, रक्सी चुरोट जस्ता लागुपदार्थ प्रयोग गर्नुहुन्न।
• गर्भवती महिला, धेरै भोकाएको अवस्था, ज्वरो आएको अवस्था तथा अनिन्द्राको समयमा प्राणायाम गर्नुहुन्न ।
• अघाएको पेटमा (कम्तीमा खाएको ३ घण्टासम्म) प्राणायाम गर्नुहुन्न।
• मैथुन या सम्भोग कार्य गर्ने वित्तिकै प्राणायाम गर्नुहुन्न ।

प्राणायाम गर्दाका फाइदाहरू

• मन स्थिर, शान्त, प्रसन्न तथा उत्साहित हुन्छ।
• हृदय,कलेजो तथा मस्तिष्क सम्बन्धि सम्पूर्ण रोग ठिक हुन्छ।
• मोटोपन, मधुमेह, गैस, कब्जियत, अम्लपित्त, मृगौला तथा पोस्टेट सम्बन्धी रोग ठिक हुन्छन् ।
• पाचनतन्त्र पूर्ण स्वस्थ रहन्छ।
•  नकारात्मक विचार समाप्त भएर सकारात्मक विचार उत्पन्न हुन थाल्छ।
• रक्तचाप सम्बन्धी समस्याहरूबाट बच्न सकिन्छ।
• थायरायड टन्सिल जस्ता घाँटीका सम्पूर्ण रोग निको हुन्छन् ।
• ७२ करोड़, ७२ लाख, १० हजार दुई सय नाडीहरू शुद्ध हुन्छन् ।
•  तीन दोष (वात,पित्त, कफ) समतामा रहन्छ।
• ध्यान गर्नका लागि सामर्थ्य प्राप्त हुन्छ ।
• कुण्डलिनी जागरण गर्न शक्ति प्राप्त हुन्छ।